OSMANLI KİLİSELERİ

Merhabalar, 18. ve 19. yüzyılda yer alan Osmanlı Kiliseleri ile ilgili hazırlamış olduğumuz makalemizi, ilgi duyan ve okumak isteyen herkesle paylaşmak istedik . Bir parça da olsa iz bırakabildiysek ne mutlu bize :)

Bee Art Tr'ye teşekkürler...

---

HAZIRLAYANLAR

Pembesu ALAN

Begüm Nur ÜRKMEZ

Hatice Alçin TEKİN

18. VE 19. YÜZYIL OSMANLI TARİHİ KİLİSELERİ

İSTANBUL-2021

Özet

İstanbul’ un fethinden 18. yy a kadar kilise onarmak ve inşa etmek yasak olduğundan dolayı bu yüzyıllarda yapılmış kilise yapısı bulunmamaktadır. 18. yy dan sonra yasakların kalkmasıyla 18. ve 19. yy da hem başkent İstanbul’da hem de Anadolu’da birçok kilise yapısı yapılmıştır. NeoGotik, hıristiyanlığı temsil ettiği için konut yapıları gibi diğer yapı fonksiyonlarında pek kullanılmasa da kilise yapılarında oldukça sık biçimde kullanılmıştır. Çevre yapılar arasından pencere şekillerinde, çan kulelerinde, dış cephelerinde ve ayrıca iç mekan detaylarında da üslup kendini oldukça belli etmektedir. Neo-barok Avrupa'da olduğu kadar ihtişamlı şekilde kendini göstermemiştir fakat Türk mimarisinde kullanılan yapı elemanlarını etkilemiştir. Kilise yapılarında çok fazla örneği bulunmamakla birlikte Osmanlı mimarisini etkilemiştir. Klasik üslup yerel malzemeler kullanılarak Antik Yunan tapınaklarının devamı niteliğinde kilise yapıları oluşturulmuştur. Plan tipolojisi, sütun başlıkları, dış cephelerde tek renk kullanımı ile kendisini belli eder. Osmanlı'da çok fazla Neo-klasik üslup kilise bulunmamasına rağmen, bazı yapılarda eklektik biçimde başka üsluplar ile beraber kullanıldığı örnekler mevcuttur. Osmanlıda 18. ve 19. yy da en çok kullanılan üslup eklektik üsluptur. Çünkü biraz önce de değindiğimiz neobarok, neo-gotik gibi üslupların bir arada kullanıldığı bir üsluptur.

Anahtar Sözcükler: Kiliseler, Osmanlı Mimarlığı, Barok, Gotik, Klasik, Eklektik.

1.KİLİSE

Kilise kelimesi, ilk olarak Grekçe ekkaleo fiilinden türemiştir. Ekklesia kelimesinin özünde ‘seçilmişlik’ anlamı taşımaktadır. Teoriden farklı olarak pratikte, toplum tarafından daha çok bilinen anlamı ise hıristiyan ibadetinin yapıldığı yerdir. (URL:1)

1.1. KİLİSENİN BÖLÜMLERİ

Kilise’ girdiğimizde bizi genellikle ilk olarak narteks karşılar. Sütunlar ya da duvarlar ile merkezden ayrışır. Narteksten sonra devam ederken merkezi bir koridora ulaşırız.Bu kısma ana nef denir. Ana koridorun yan taraflarında bulunan sütunlarla ayrışan kısım yan nefleri oluşturur. Merkezi koridora dik gelen, çoğu zaman yarım daire şeklinde olup dışa taşkın duran kısma apsis denir. Camilerdeki mihrabın karşılığıdır. Nefi dik olacak şekilde kesen, kilisenin haç işareti şeklini almasını sağlayan kısma transept denir. (URL: 2)

Şekil 1: San Paolo Bazilikası ( URL 3)

Bema, kutsal olan ve halkın giremediği, din adamlarının bulunduğu alandır. Naos ise, Ortodoks kilisesinde bulunan, halka açık ibadet yeridir.

1.2. PLAN TİPLERİNE GÖRE KİLİSELER

Kilise tipolojilerinden en popüler olanlardan birisi Bazilikal Planlı Kiliselerdir.

Gotik dönemde daha çok görülen ilk hıristiyan kiliselerdendir. Bazilikal Planlı Kiliseler, nef, narteks, apsis, transept, atrium gibi kısımlardan oluşmaktadır.

Ana nef, topluluğun bir araya geldiği merkezi koridordur. Yan nefler hem sütunlarla hem de dar ve alçak yapısıyla ana neften ayrılmaktadır. Yarım daire şeklinde oluşan apsis boşluğu yarım kubbe ile örtülmektedir. (URL 4, URL 5)

Şekil 2 : San Apollinare Bazilikası Kilisesi ve Planı (URL 6, URL 7)

1.2.1. Merkezi Planlı Kiliseler

Kubbe ile örtülü bir planın hakim olduğu kilise tipolojisidir. Simetrik bir plan yapısı vardır. Kubbe, sekiz köşeye sahip olan duvarlara oturur. İç mekan algısı olarak yuvarlak bir mekan hissi oluşturur. (URL 4, URL 5)

Şekil 3: Küçük Ayasofya Cami ve Planı (URL 8, URL 9)

1.2.2. Kubbeli Bazilikalardan

Bazilikal Plan ve Merkezi Planın bir araya geldiği plan tipolojisidir. En görkemlisi Ayasofyadır. 5. Yüzyılın sonlarına doğru doğmuştur. Plan tipolojisi sayesinde yapının daha çok ışık almasını sağlar. (URL 4,URL 5)

Şekil 4: Ayasofya Cami ve Planı (URL 10, URL 11)

1.2.3. Serbest Haç Planlı Kiliseler

Orta mekanın üstü payelerin taşıdığı kubbe ile örtülüdür. Kare ya da dikdörtgenin kullanıldığı birimleri dik kesen haç kollarından oluşur.Serbest Haç Planlı Kiliseler üçe ayrılmaktadır; T tipli, Yunan Haçı Tipli ve Köşe Mekanı T tipidir. (URL 4, URL 5)

Şekil 5 : San Marco Kilisesi ve Planı (URL 11, URL 12)

1.2.4. Yonca Planlı Kiliseler

Son Bizans Döneminde yaygın olan ve Bizans’ta etkisini gösteren bir plan tipolojisidir. Kubbe dört taraftan eklemlenmiş daire planlıdır. (URL 4, URL 5)

Şekil 6: Akdamar Kilisesi ve Planı (URL 13, URL 14)

1.3. OSMANLI’ DA KİLİSE

Mimarlık ve sanat tarihçilerine göre Osmanlı mimarlığındaki Batılaşma hareketi Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa ziyareti ile Lale devri döneminde (1721-1740) başlamıştır. İstanbul’un fethinden sonra burada yaşayan Rum ortodoks ve katoliklere bazı özgürlükler verilmiş ama kısıtlamalar da uygulanmıştır. Yayınlanan fermanda var olan kiliseler korunmuş ama yeni kilise yapımı ve çan çalınması yasaklanmıştır. Fermanın 14. ve 15. maddelerinde bu açıklamalar görülmektedir.

“ 14- Koruyam gayrı memleketlerim gibi ve kilisalar ellerinde ola ayinlerince okıyalar amma çan ve nakus çalmiyalar ve kilisaların alub mescid etmiyem bunlar dahi…

15- Yeni kilisa yapmiyalar ve Ceneviz bezirganları deryadan ve kurudan rencberlik idüp geleler ve gideler gümrüklerin adet üzre vireler anlar ki mesne ta’addi etmiye” (Pekak, 2009, s.249-277.)

Şekil 7: Mersin Rum Kilisesi (II. Abdülhamit Han Fotoğraf Arşivi)

Bu üslupta yapılan yapılar genelde anıtsal nitelik taşıdığından güç ve ihtişamı sembolize eder. 18. yy. ortalarında yapımına başlanmış olup, Antik Yunan mimarisinin yeniden uyarlanmış halidir. Bu yüzden de genelde simetrik olarak yapılarak antik dönem teknik detayları kullanılmıştır.(Pekak, 2009 s. 51: 171-204)

Şekil 8 ve 9: Rumeli’de Bir Kilise ve Yerel Halk ve Bulgaristan/Sofya (II. Abdülhamit Han Fotoğraf Arşivi)

Bu dönem kilise yapılarında Eklektik, Neo-gotik, Neo-Barok, Neo-Klasizm, Neo- Bizans akımları görülmektedir. Pera’ daki ilk elçilik binaları bu bölgede kendilerine bağlı pek çok kilise ve manastır yapımının inşasına sebep olur. Bu bölgedeki kilise yapılarının çoğu elçilik binalarındaki Neo-klasik üsluptan etkilenir. Gotik mimari elçilik ve kilise binaları dışında Osmanlı mimarlığı çok fazla etkilememiştir. Bunun sebebi olarak da gotik ögelerin ve biçimlerin ortaçağ Hıristiyanlık anlayışının birer simgesi olması düşünülmektedir. Anadolu’da bulunan tarihi kilise eserlerinin birçoğu doğa ve insan elinin tahribatı sebebiyle kullanılamaz durumdadır. Camiye çevrilen kiliseler ise kısmen korunmaktadır.(Pekak, 2009 s. 51: 171-204)

Şekil 10: Eski Kilise Harabesi/Pamukkale (II. Abdülhamit Han Fotoğraf Arşivi)

Lale devri zamanında Batı’ dan gelen süslemelerin aşırı derecede kullanılması ile Türk kültürünün o zamana kadar bilmediği bazı yapı elemanlarında da görülmesiyle kendini belli eder. Türk klasik sanatı Batıdan gelen sanatı benimsemekte güçlük çeker. 1730-1740 yıllarından sonra klasik gelenek yerine Avrupa sanat zevkinin Türk sanatına yerleşmeye başlaması görülür. (Pekak, 2009 s. 51: 171-204)

2. KULLANILMIŞ YAYGIN SANAT AKIMLARI

2.1. EKLEKTİSİZM

19. yy da ortaya çıkan bir üsluptur. Mimari üslupların birden şekilde farklı farklı kullanılmasıdır. Bu sadece dış mekanda üslup farklılığı ile değil iç-dış ilişkisi olarak da görülebilir. Osmanlıda: Islahat fermanından sonra yapılan kiliselerde, farklı plan tipleri ve değişik teknikler görülmeye başlanmıştır. Yıllar boyunca yapılan kiliselerin aksine yeni dönem kiliselerinde özellikle İstanbul’ da abartılı ve üslup karmaşasının hakim olduğu yeni mimari olarak eklektik anlayışla yapılmış kiliseler gözükmektedir.

Şekil 11 ve 12: Dünya’dan Örnek ve Türkiye’den Örnek (URL 15)

2.2. NEO-BAROK

Avrupa'da Neo-barok üslupta süslemeler, heykeller daha yoğundur ve bunlarla bir sahne yaratmak vardır. Kilise ve saraylarda çok gözükür. Osmanlı: 1740’tan itibaren 18. yüzyılın ikinci yarısında barok etkileri Türk mimarisinde görülmeye başlar ve Türk barok u olarak adlandırılır. Türk mimarisinde uzun sürelerdir kullanılan sivri kemer yerine barok profilli kemer kullanılmaya başlanır. Mukarnaslı sütun başlıkları yok olmuş ve onun yerine barok başlıklar işlenmiştir.

Şekil 13 ve 14: Dünya’dan Barok Örneği ve İç Mekan Örnek (URL 16, URL 17)

2.3. NEO-KLASİZM

Bu üslupta yapılan yapılar genelde anıtsal nitelik taşıdığından güç ve ihtişamı sembolize eder. 18. yy. ortalarında yapımına başlanmış olup, Antik Yunan mimarisinin yeniden uyarlanmış halidir. Bu yüzden de genelde simetrik olarak yapılarak antik dönem teknik detayları kullanılmıştır. Avrupa Neo-Klasik üslubu, batılılaşma dönemi Osmanlı mimarisinde önemli bir yer edinmiştir. II. Abdülhamit döneminde politik anlamda güç sembolize etmek amacıyla yeniden yorumlanarak kullanılmıştır. Bu tip yapılara örnek olarak Pera’daki birçok yapı gösterilebilir.

Şekil 15: Neo-Klasik yapı örneği olarak Helsinki Katedrali (URL 18)

2.4. NEO-GOTİK

Ortaya çıkmasında milliyetçi bir etki söz konusudur. Neo-Klasizme tepki olarak doğmuştur. Bu tip yapıların en dikkat çeken özelliği, yükseklik hissi veren dikey hatlar, sivri tepeli kuleler ve süslü cepheler olduğu söylenebilir. Osmanlı mimarlığında, Osmanlı mimari elemanlarından derlenen elemanlarla birlikte uyarlanarak kullanılmış olup, tam anlamıyla kiliselerde kullanıldığı görülmektedir.

Şekil 16: Neo-Gotik yapı örneği olarak Duomo di Milano Katolik Kilisesi (URL 19)

3. 18. VE 19. YY. KİLİSE ÖRNEKLERİ

3.1. Aydınpınar Ayios Ioannes

1879 yılında yayımlanmış kitapta Kutsal Havarilere adanmış olduğu yazmakta iken, Osmanlı arşivlerinde Aya Yani olarak geçmektedir. Yapım yılı ile ilgili kesin bir bilgi bulunmamakla beraber, yazılan kitapta 1846-1870 yılları arasında yapılmış olduğu yazmaktadır. Osmanlı arşivlerinde, kilise ile ilgili 1834 ve 1901 tarihli belgeler bulunmaktadır. 1834 tarihli belgede yapı adı ve boyutları ile ilgili bilgiler yer almaktadır. (Aydın, Özügül, 2019, s.641)

Şekil 17: Aydınpınar Ayios Ioannes Kilisesi Ana Giriş Kapısı (Aydın, Özügül, 2019, s.644)

Mübadele sonrası yapı, camiye dönüştürülerek 1952-56 yılları arasında minare eklenmiştir (Şekil 18). 1980’li yılların başına kadar cami olarak kullanılmış olup, daha sonra yakın bir mevkiye yeni cami yapılmasından dolayı terk edilmiş ve günümüzde çatı örtüsü tamamen yitirilmiş, duvarlarını bitkiler sarmalamıştır (Şekil 20).(Ötüken, Durukan, Acun, Pekak, 1986, s.469)

Şekil 18: Aydınpınar Ayios Ioannes Kilisesi Eklenen Minaresi (Aydın, Özügül, 2019, s.645)

Batı-doğu doğrultusunda üç nefli bazilikal plan tipinde inşa edilen kilise , 477 metre uzunluğa, 14 metre genişliğe ve 7 metre yüksekliğe sahiptir (Şekil 19). Cepheleri benzer şekilde düzenlenmiş olup, Yan duvarlarda narteks kısmına açılan kapılar bulunmaktadır ve daha sonradan kapatılmış bema kısmını aydınlatan pencereler bulunmaktadır. Böylece cephede kullanılan çokça pencere açıklığı ile iç mekanda ışık ve gölge kullanımı kurgulanmıştır. (Aydın, Özügül, 2019, s.643-644)

Şekil 19 ve Şekil 20: Aydınpınar Ayios Ioannes Kilisesi Kat Planları ve Yan Cephesi (Aydın, Özügül, 2019, s.643-s.645)

Daha sonradan cami işlevine çevirildiğinden dolayı, bazı süslemelerinde belirli değişiklikler yapılmıştır fakat yapı terkinden sonra çoğu süsleme büyük bozulmalara uğramıştır. 2004 yılında çekilmiş olan fotoğraflarda sütun üzerindeki kemerlerde bitki motifleri ve koyu mavi renkli hilal ve yıldız motifleri dikkat çekmektedir.(Aydın, Özügül, 2019, s.647)

3.2. Aya Kiryaki Kilisesi

Kilise İstanbul- Fatih’de Kumkapı da bulunmaktadır. Yapı ilk olarak 16. yüzyılda yapılmış fakat ardından üç kere daha inşa edilmiş ve günümüzde hala ayakta olan inşası 1894 yılında gerçekleşmiştir. Yapıda Neo- Bizans ve eklektik bir üslup görülmektedir. Kilise adını, Azize Ayia Kiryaki ’den almıştır. Kilise düzgün kesme taşlardan oluşan bir avlu içerisinde yer almaktadır ve etrafı duvarla çevrili olan kiliseye merdivenlerle çıkarmaktadır. Bu sebeple kiliseye, merdivenli kilise de denilmektedir.

Şekil 21 ve Şekil 22: Aya Kiryaki Kilisesi Arka Cephe Görünüşü ve Arşiv Fotoğrafı (URL 20, URL 21)

Kilisenin batı, güney, doğusunda yönetim birimleriyle kütüphane yer almaktadır. Merkezi plan tipine sahiptir. Naos’ un örtüsünü yüksek kasnakları oturan kubbe oluşturur. Kubbenin geçişi pandantiflerle sağlanmıştır. Kilisenin iki yanında Çan kuleleri bulunmaktadır ve kuleler kare plana sahiptir. Çan kulelerin kapı ve pencere detaylarında eklektik tarz görünmektedir. Simetrik bir cepheden oluşmuştur.

Şekil 23 ve Şekil 24: Aya Kiryaki Kilisesi Vaziyet Planı ve Ön Cephe Görünüşü (URL 22, URL 42)

3.3. Kayseri Panayia Rum Kilisesi

Kilise 1886 yılında II. Abdülhamit’in izni doğrultusunda inşa edilmiştir. Metopolit İoannis tarafından Reşadiyeli Yunan kalfa’ ya yaptırılmıştır. 1925 yılında güney yönünde mihrap ve minber eklenerek camiye çevrilmiştir ve ibadete açılmıştır. Camiye çevrildikten sonra Yaman dede cami adıyla kullanılmaya başlanmıştır. Kayseri Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, 6 Kasım 1993’te Aya Panagia Kilisesi’ni taşınmaz kültür varlığı olarak tescillemiştir. Tescilin ardından 9 Ağustos 2002’de kilise ile ilgili rapor hazırlanmıştır. Koruma Kurulu, raporunda kilisenin ahır olarak kullanıldığını; çevresindeki yapıların kiliseye zarar verdiğine, orijinal yapının korunmasını için bu durumun önüne geçilmesi gerektiğine dikkat çekmiş ve Valilik, kurul raporundan 12 yıl sonra kamulaştırma kararı almıştır.

Şekil 25 ve Şekil 26: Kayseri Panayia Rum Kilisesi Ön Cephe Görünüşü ve İç Cephe Fotoğrafı (URL 23, URL 24)

Neo-Bizans bir üslup görülmektedir. Avlulu bir yapı planına sahiptir ve avluya sokaktan anıtsal bir kapı ile girilir. Kapının iki yanında sütunlar ve üzerinde üçgen alınlık bulunmaktadır. Haçvari bir planı vardır. 3 nefli bazilikal planlıdır. Narteks bölümü üç kemerden oluşur ve kemerlerin üst örtüsü tonozdur. Batı cephesi diğer cephelere göre daha hareketlidir. Pencerelerde üçgen biçimlenişinde süs bulunmaktadır. (URL 43, URL 44)

Şekil 27 ve Şekil 28: Kayseri Panayia Rum Kilisesi Arka Cephe Görünüşü (URL 25, URL 26)

3.4. Sveti Stefan Kilisesi

İlk yapılma kararına Osmanlı Hükümeti tarafından karşı çıkılmış fakat daha sonra alınan kararla inşasının 1 ayda tamamlanması şartıyla izin verilmiştir. Yapı, 1892 yılında tamamlanıp, 1898 yılında ibadete açılmıştır.(Atıcı, 2018, s.111)

Şekil 29: Sveti Stefan Kilisesi Fotoğrafı (II. Abdülhamit Han Fotoğraf Arşivi)

Yapının kule kısmı Neo-Gotik, iç mekan detaylarında ise Neo-Barok üslup görüldüğünden yapının, eklektik mimari olduğu söylenebilir (Şekil 30). Cepheleri kemerle bölünerek yuvarlak pencerelerle bir bütün hale getirilmiştir. Yapının ihtişamlı görünümünü pekiştirmek üzere kolon üzerleri renkli mermerlerle kaplanmıştır. Yapı iç ve dış mekanında yoğun altın renk kullanımı dikkat çekmektedir. Dış cephe tek renk olmasına rağmen, bezeme ve motifler yapıyı daha gösterişli hale getirmektedir.(Atıcı, 2018, s.111)

Şekil 30: Sveti Stefan Kilisesi İç Mekan Fotoğrafı ve Altın Renk Kullanımı (URL 27)

Demir Kilise olarak da bilinen yapının taşıyıcı sistemi çelik profillerden oluşmaktadır. Cephe ve iç mekanda kullanılan demir detaylar ile süreklilik sağlanmaktadır (Şekil 30). 40 metre yüksekliğindeki yapı, 3 kubbeli ve haç şeklindedir. (Atıcı, 2018, s.111)

3.5. Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesi

Samsun'da bulunan yıkılmış eski bir yapıdır. 1870 yıllarında yapılan Rum Ortodoks azınlıkları için yapılmıştır. Eklektik mimari görülmektedir. Cumhuriyet ilanı ve mübadele ile Hıristiyanlar azalınca kilise cemaatsiz kalmış, atıl duruma geçmiştir. 1926-31 yılları arasında Samsun Valisi Kazım İnanç Paşa göreve gelince ilk işi bu kiliseyi Kazımpaşa sineması olarak, tiyatro, opera ve yazları da açık hava sineması olarak kullanılmaya başlamıştır. (Şekil:35, Şekil:36) Hint mimarinin özelliklerini taşıyan soğan kubbeler görülmektedir. 2 adet çan kulesi bulunmaktadır. (Şekil 31, Şekil 32) Kilisede üçgen alınlık kullanılmış, zemin katta geniş pencere boşlukları bırakılmıştır. (URL 46, URL 47)

Şekil 31 ve Şekil 32: Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesi Arşiv Fotoğrafları

(URL 22, URL 28)

Şekil 33 ve Şekil 34: Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesi Vaziyet Planı ve Arşiv Samsun Kartpostalı, Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesi Görseli (Daire İçinde)

(URL 29, URL 30)

Şekil 35 ve Şekil 36: Kilisenin Yerine Yapılan Sinema Afişi ve Kilisenin Yerine Yapılan Sinema (URL 29)

3.6. Meryem Ana Kilisesi

“Hapishane Kilisesi” olarak da yerli halk tarafından bilinen kilise, Nevşehir Kalesi’nin güneyinde, şehre hakim bir konumda yer almaktadır. 1894 yılında ibadete açıldığı bilinmektedir. Mübadele sonrası terk edilen yapı, bir süre hapishane işleviyle kullanılmıştır. Bu yüzden yapı içine betonarme bir ara kat, hücre, tuvalet ve mescid eklenmistir. (Pekak, 2009, s.260 )

Şekil 37: Meryem Ana Kilisesi İç Mekan Fotoğrafı (URL 31)

Kilise planına bakıldığında, teraslama yapılarak inşa edilmiş olup, 5 apsis ve 5 bazilikaya sahiptir. Ancak birinci ve beşinci sıradaki nefler, kiliseye kapalı dışa kemerlerle açık bir portik görünümünde olup aynı yapıdaki giriş bölümüyle birleştiğinde üç nefli bir bazilikayı, kuzey, güney ve batı yönlerden saran ‘U’ biçimli bir açık narteks gibi algılanmaktadır (Şekil 38). (Pekak, 2010, s.4 )

Şekil 38: Meryem Ana Kilisesi Kat Planı ( Pekak, 2009, s.260)

Yapıda yerel bir malzeme olan, Sarı Nevşehir Taşı kullanılmıştır. Cepheler mızrak ucu şeklindeki silmelerle hareketlendirilmiştir. Asma dalı ve üzüm yaprağı motifleri ile de cephede hareketlilik sağlanmıştır. (Pekak, 2010, s.5 )

3.7. Buca Protestan Baptist Kilisesi

Önceleri yerinde küçük bir şapel bulunan kilise, 1866 yılında yapılmıştır. Ufak bir yapı olmasına rağmen karakteristik strüktürü yapıyı özel kılmaktadır. Haçvari plan tipinde inşa edilmiş olup bir ucunda mihrap, diğer ucunda giriş kısmı yer almaktadır. Merkez holün iç kubbesi ilginç bir geometriye sahip olup, ahşap konstrüksiyonu sergilemektedir (Şekil 39). Kilise pencerelerindeki renkli cam vitraylar 1961 yılında, Alsancak Protestan St. John Evangelist Kilisesi’ ne nakledilmiştir. Yapımından yaklaşık 30 yıl sonra yapı yenilenmiştir. Ağaçlar ile koridor etkisi yaratılarak, giriş tanımlanmış ve ağaçların arasına mezarlıklar yerleştirilmiştir. Cephelerde taş ve renk kullanımı görülmektedir. (Atıcı, 2018, s.120)

Şekil 39: Buca Protestan Baptist Kilisesi Perspektif Eskizi (URL 32)

3.8. Taksiyarhis Kilisesi (Cunda Adası)

Kilise, Cunda Adası Rum Ortodoks cemaati tarafından, 1873 yılında, eski temelleri üzerine Anakent (Metropol) Kilisesi olarak inşa edilmiştir. 'Taksiyarhis‘ e, yani Koruyucu Baş Melekler Cebrail ve Mikail' e atfedilmiştir. Yapı, Neo-klasik tarzda yapılmıştır.Yapı, bazilika tipinde dikdörtgen planlı tek kubbeli bir yapıdır. Kubbesi sekizgen gövdelidir. Avluya açılan anıtsal bir kapısı, sarımsak taşından yapılmış silindirik sütun başlıkları ve süslemeleri, iyon başlıklı sütunlar ve İncil yazarlarının resimleri bulunmaktadır. Duvar resimlerinde; İsa’nın vaftiz Töreni, İsa’nın doğumu ve melekler, Yunus Peygamberin balığın ağzından çıkış sahnesi (Şekil:49) gibi mozaikler yer almaktadır.

Şekil 40 ve Şekil 41: Taksiyarhis Kilisesi Arka Cephe Görseli ve İç Cephe Görseli. (URL 34, URL 33)

Yapının orjinalinde iki tane Çan kulesi bulunmaktadır fakat şu anda bir tanesi ayaktadır. Yılma tekniği ile yapılmış duvarlar ve sövelerde yöreye ait olan sarımsak taşı kullanılmıştır. Dört taşıyıcı sütunu bulunan kilisenin sütunları, naos’ u kuzey ve güney olarak iki nefe ayırır. Sütunlar tuğladan yapılmış, kireç harçlı sıva ve alçı ile kaplanmıştır. (Şekil 46) Narteks bölümü batı yönünde yer almaktadır. Doğuda ise iki nef ve bema, Geç Bizans döneminin kilise mimarisini andıracak şekilde yapılmış üç apsis yer almaktadır. Bemanın apsisi yan apsislere göre daha büyüktür. Neflerin ve bemanın üst örtüsü tonoz ve üç yarım kubbeden oluşur.

Şekil 42 ve Şekil 43: Taksiyarhis Kilisesi Ön Cephe Görseli ve İç Cephe Görseli (URL 35, URL 36)

Kilise 1927-1928 yıllarında minaresiz bir camiye çevrilmiştir. 1944 depreminde bina hasar görmüş ve kullanım dışı kalmıştır. 1976 senesinde Ayvalık ve çevresi doğal ve tarihi sit alanı ilan edilmiş ve Taksiyarhis kilisesi Bursa kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurulu tarafından tescil edilmiştir. Korunması gereken taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenen kilise, restorasyon yapılana kadar daha çok hasar görmemesi için ahşap malzemeyle askıya aldırılmıştır. (Şekil:46) Ancak yıllar içerisinde ahşap malzeme de çürümüş ve kilise korumasız bir hale gelmiştir. 2011 senesinde Vakıflar Meclisi kararı ile Rahmi M. Koç müzecilik ve kültür Vakfı’na tahsis edilmiştir ve restorasyon çalışmaları başlayarak kilise, bir müze yapısına çevrilmiştir. (URL 33, URL 34, URL 37, URL 45)

Şekil 44 ve Şekil 45: Taksiyarhis Kilisesi İç Cephe Görseli ve Ön Cephe Görseli (URL 33, URL 37, URL 38)

Şekil 46 ve Şekil 47: Taksiyarhis Kilisesi Restorasyon Görseli ve Arka Cephe Görseli (URL 33, URL 37, URL 38)

Şekil 48 ve Şekil 49: Taksiyarhis Kilisesi Arka Cephe Görseli ve İç Cephe Mozaiği (Yunus Peygamberin Balığın Ağzından Çıkış Sahnesi) (URL 37)

3.9. Panayia İsodion Meryem Ana Kilisesi (Beyoğlu)

Kilise, Pera bölgesindeki en eski kilisedir. 1804 yılında Sultan III. Selim'in izniyle mimar Hacı Komninos Kalfaya yaptırılmıştır. Kilise mevcut haliyle 1893 yılında tamamlanmıştır. Beş nefli bazilikal plan tipli barok templona sahip bir kilisedir. Bir adet Çan kulesi bulunmaktadır. 2003 yılında bölgedeki İngiliz konsolosluğuna düzenlenen bombalı saldırı nedeniyle ağır hasar görmüş ve 2009 senesinde restorasyon çalışması sonrasında yeniden açılmıştır. Kilise’ de Türkiye’deki tek Esmer Meryem Ana ikonası bulunmaktadır. (Songül Hatısarı- Beyoğlu’nda Gizli Esmer)

Şekil 50 ve Şekil 51 ve Şekil 52: Panayia İsodion Meryem Ana Kilisesi Cephe Görseli ve İç Cephe Görselleri (URL:39)

3.10. Metamorfosis Kilisesi

Kilise 1889 yılında Padişah II. Abdülhamid'in fermanıyla yapılmıştır. Kilisenin mimari Fransız asıllı Alexandere Vallaury tarafından yapılmıştır. Şişli rum mezarlığı nda yer almaktadır. Eklektik mimari tarzdaki kilise haç plan tipine sahip ve merkezi kubbelidir. Cephe mozaiklerinin yapımı Fransız mozaik ustası Pretextat Lecomte üstlenmiştir. Cephe duvarlarında sekiz azize bulunmaktadır (Şekil 55). (URL 48)

Şekil 53 ve Şekil 54 ve Şekil 55 Metamorfosis Kilisesi Cephe Görselleri (URL 40)

4. 18. VE 19. YY KİLİSEDEN CAMİYE DÖNÜŞEN YAPILAR

Kültürel mirasın somut öğelerinden biri olan kiliseler, zamanla özgün işlevini kaybederek cami olarak kullanılması sıkça görülen bir durumdur. Dini yapılar sadece fiziksel varlık değillerdir. Soyut kavramlar barındıran sembolik bir kültür varlığıdırlar. Sembolik kültür varlıkları olan kiliseler de, zamanla farklı nedenlerden dolayı bir değişime uğrayarak, yine soyut bir kavram barındıran fakat farklı bir dine mezhup olan, camilere dönüşmüştür. Cami’ye dönüşme nedenleri; İbadet gereksinimi, güç sembolü niteliği taşıması ve bazı özel isteklerden kaynaklanmaktadır.

4.1. Ayos Yorkiyos Kilisesi/ Kemalpaşa Cami (MERSİN)

Şekil 56: Kemalpaşa Cami. (Güler, 2020, s.49) Şekil 57: Kronolojik Sıralama Tablosu. (Güler,2020, s.50)

Şekil 58: Ayos Yorkiyos Kilisesi Zemin Kat Planı. (Güler, 2020, s.51)

3 nefli ve bazilikal planlıdır. Naos, yan neflerden daha geniştir ve batı yönünde bir girişe sahiptir. Doğu tarafında yer alan apsis ve nefler, bir apsis ile son bulmaktadır. Kilise’nin kuzey ve güney duvarlarında, dörder sütun ve kübik başlık duvara gömülü şekilde bulunmaktadır. Naos, yan neflerden, doğu ve batı tarafında ki sivri kemerlerin sütunlara bağlanmasıyla ayrılmaktadır. (Şekil 58) (Güler, 2020 ,s.51)

Şekil 59: Ayos Yorkiyos Kilisesi AA Kesiti.(Güler, 2020, s.52)

1962 yılında, minare, çan kulesi yerine eklenmiştir. Minareye, doğu cephesinden ulaşılan ve apsislerin üst örtü kısmından eklenen merdiven ile ulaşılmaktadır. Yapının üçlü apsis bölümü, tuğla duvar ile tamamen ayrılmıştır ve depo olarak kullanılmaktadır. Örülen tuğla duvarın üzerinde sivri kemer izleri görülmektedir. (Şekil 59) (Güler, 2020, s.52)

4.2. Panaya Kilisesi/Sultan Alaaddin Cami (ANTALYA)

Şekil 60: Panaya Kilisesi/Sultan Alaaddin Cami (ANTALYA). (Güler, 2020, s.63)

Şekil 61: Kronolojik Sıralama Tablosu. (Güler, 2020, s.64)

Şekil 62: Panaya Kilisesi Zemin Kat Planı. (Güler, 2020, s.65)

3 nefe sahip, bazilikal plan yapılı bir kilisedir. Naosun doğu tarafında merkezi apsis yer alırken, yan neflerin doğu tarafında üçer küçük apsis nişi bulunmaktadır. Apsislerin önünde bulunan bemaya, kot farkıyla ulaşılmaktadır. Üst örtü, naosta, doğu batı doğrultusunda, sırasıyla iki adet tekne tonoz, bir adet kaburgalı çapraz tonoz, bir adet merkezi kubbe ve iki adet tekne tonozdan oluşmaktadır (Şekil 62). (Güler, 2020, s.65-66)

Şekil 63: a) Apsisin önüne eklenen duvar ve mihrap b) Minber (Güler, 2020, s.67)

4.3. Evangelistria Kilisesi / Yeni Cami (ANTALYA)

Şekil 64: Evangelistria Kilisesi / Yeni Cami (ANTALYA). (Güler, 2020, s.68)

Şekil 65: Kronolojik Sıralama Tablosu. (Güler, 2020, s.68)

Şekil 66: Zemin Kat Planı. (Güler, 2020, s.69)

Kilisenin çan kulesi, günümüzde minare olan bölümde, yapının güneybatısında yer almaktadır. Giriş kapısının her iki yanında dikdörtgen birer pencere, üstünde ise yarı açık geçiş alanının sivri kemerlerinin üzerine oturan mahfil yer almaktadır. Geçişin batısında bulunan parçada ise, nefe girişi sağlayan batı giriş kapısının tam karşısına denk gelen kemerli, derin bir niş bulunmaktadır (Şekil 66). (Güler, 2020, s.69-70)

KAYNAKÇA

Alican Özkavruk, “Kilise İçinde Kilise” Likya Bölgesi Geç Antik Çağ Bazilikalarının İçine İnşa Edilen Ortaçağ Kiliseleri. T.C. Akdeniz Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi: 559397.

Aşkın Koyuncu, 2014. Osmanlı Devleti’nde Kilise ve Havra Politikasına Yeni Bir Bakış: Çanakkale Örneği. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Sayı: 16, ss. 35-87.

Elif Atıcı. Türkiye’deki Kilise ve Külliye Yapılarının Okunması. Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi: 535403.

Ersin Aydın-Ayşın Özügül, 2019. Mudanya!nın 19. Yy. Rum Kiliseleri. Sanat Tarihi Dergisi, XXVIII/2, 631-673.

İstanbul Üniversitesi, 2.Abdülhamit Han Fotoğraf Arşivi.

M. Sacit Pekak, 2009. Kappadokia Bölgesi Osmanlı Dönemi Kiliseleri: Örnekler, Sorunlar, Öneriler. METU JFA 2009/2 (26:2) 249-277.

M. Sacit Pekak, 2009. Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Gayrimüslim Vatandaşların İmar Faaliyetleri ve Mustafapaşa (Sinasos). Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Sayı 51: 171-204.

Nadire Tuba Yiğitpaşa, 2010. XIX. Yüzyıl Beyoğlu Yapılarında Heykel ve Figürlü Kabartmalar. T.C Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bölüm Dalı Doktora Tezi.

Selen Güler, Kültürel Mirasın Hibrit Mekanları: Camiye Dönüştürülen Kilise Yapıları (Mersin ve Antalya). T.C. Akdeniz Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi: 639402.

Sevgi Parlak, 2015. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Türk ve İslam Sanatları Anabilim Dalı Kumkapı Aya Kiryaki Kilisesi Vakfına Ait Yapının Tarihsel Geçmişinin Aydınlatılması 1308-2140 / 1308-2140

URL 1: https://www.sabah.com.tr/sozluk/mimari/kilise-nedir

URL 2: https://okuryazarim.com/kilisenin-bolumleri/

URL 3: https://docplayer.biz.tr/166567-Erken-hrgstgyan-ve-bgzans-mgmarligi.html

URL 4: https://okuryazarim.com/kilise-plan-tipleri/

URL 5: https://www.facebook.com/SanatinYolculugu/posts/1955994244436119/

URL 6: https://tr.pinterest.com/pin/415105290634380671/

URL 7: https://tr.pinterest.com/pin/611997036833007276/

URL 8: https://www.antbilgi.com/kucuk-ayasofya-cami/

URL 9: http://www.kalinti-istanbul.com/item/kucuk-ayasofya-camii/

URL 10: https://arkeofili.com/ayasofya-hakkinda-bilmeniz-gereken-30-bilgi/

URL 11: https://www.nkfu.com/ayasofyanin-plani/

URL 12: https://okuryazarim.com/kilise-plan-tipleri/

URL 13:

https://www.trthaber.com/haber/guncel/akdamar-kilisesindeki-8-ayin-kovid-19-tedbirleri-altinda-yapilacak-513535.html

URL 14: https://www.collectif2015.org/tr/100Monuments/Le-Monastere-et-Siege-Catholicossal-de-la-Sainte-Croix-d-Aght-amar/

URL 15: https://tr.wikipedia.org/wiki/Sveti_Stefan_Kilisesi

URL 16: https://diyablog.com/sanat-hareketleri/barok-sanati/

URL 17: https://www.ekoyapidergisi.org/4128-versay-sarayi-avrupanin-muazzam-klasiszmi.html

URL 18: http://baltyckiparkminiatur.pl/property/katedra-w-helsinkach/

URL 19: https://archi101.com/son-yazilar/duomo-di-milano/

URL 20: https://www.nenerede.com.tr/ilan/aya-kiryaki-kilisesi-5/

URL 21: https://tr.pinterest.com/pin/527976756290875451/

URL 22: http://yucel-tanyeri.blogspot.com/2011/04/rum-ortodoks-kilisesi.html

URL 23: https://sumbulsokak.com/kayserinin-incisi-talas/

URL 24: http://www.agos.com.tr/tr/yazi/6531/rum-kilisesine-12-yil-sonra-gelen-koruma

URL 25: https://tr.pinterest.com/pin/382806037065038270/

URL26: https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kayseri/gezilecekyer/yaman-dede-camii-panaya-kilis

esi

URL 27: http://svetistephan.com/tr_TR/

URL 28: https://tr.wikipedia.org/wiki/Aya_Triada_Rum_Ortodoks_Kilisesi_(Samsun)

URL 29: https://www.facebook.com/media/set/?set=a.631697203523394.1073741825.176983895661396&type=3

URL 30: https://www.birzamanlaryayincilik.com/book/kartpostal-tipkibasim-1484

URL 31: https://www.fibhaber.com/haber/amp/125853#aoh=16228850167606&referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com&amp_tf=%251%24s%20alan%C4%B1ndan

URL 32: https://tr.m.wikipedia.org/wiki/Buca_Protestan_Baptist_Kilisesi

URL 33: https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/balikesir/gezilecekyer/taksiyarhis-kilisesi

URL 34: https://tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Taksiyarhis_Kilisesi.JPG

URL 35: https://cunda.net/tarihi-yerler/taksiyarhis

URL 36: https://tr.pinterest.com/pin/703265298034622210/

URL 37: http://www.rmk-museum.org.tr/cunda-taksiyarhis-rahmi-koc-muzesi/hakkimizda/binalarimizin-tarihcesi

URL 38: https://www.artiyasam.com/zeytinin-baskenti-ayvalik/

URL 39: http://www.stavrodromion.org/tr/churches/eisodia-theotokou-stavrodromiou

URL 40: http://www.stavrodromion.org/tr/sisli-cemetery

URL 41: https://www.bucabaptist.org/blank

URL 42: https://tr.pinterest.com/pin/141652350762973323/

URL 43: https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/kayseri/gezilecekyer/yaman-dede-camii-panaya-kilisesi

URL 44: http://www.agos.com.tr/tr/yazi/6531/rum-kilisesine-12-yil-sonra-gelen-koruma

URL 45: https://ayvalikturizmdanismaburosu.ktb.gov.tr/TR-141143/kiliseler.html

URL 46: http://yucel-tanyeri.blogspot.com/2011/04/rum-ortodoks-kilisesi.html

URL47: https://www.facebook.com/yuzlesme.atolyesi/photos/samsun-aya-triada-rum-ortodoks-kilisesikilisenin-1901-y%C4%B1l%C4%B1na-ait-bir-foto%C4%9Fraf%C4%B1-s/2742553209169

621/

URL48: http://stavrodromion.org/index.php?option=com_content&view=article&id=9:okullar&catid=2:uncategorised&Itemid=106&lang=tr